 | Արաբական խալիֆության դեսպանների ընդունելության արարողություն |
 | Օմարի մզկիթը Երուսաղեմում (668թ.) |
VII–VIII դարերում արաբները, նվաճելով Հնդկաստանի ու Չինաստանի սահմաններից մինչև Ատլանտյան օվկիանոս հասնող վիթխարի տարածքը, ստեղծեցին միջնադարի աշխարհակալ հզոր տերություններից մեկը՝ Արաբական խալիֆությունը: Ասիայի ու Աֆրիկայի բազմաթիվ երկրներում տարածվեց մահմեդականությունը, իսկ որոշ երկրներում՝ նաև արաբերենը: Հայաստանում խալիֆության բուն տիրապետությունը տևել է շուրջ 160 տարի՝ 701–862 թթ.:
Արաբներն Արաբական թերակղզու հիմնական բնակիչներն են: VII դարի սկզբներին արաբական ցեղերն ընդունեցին նոր կրոն՝ մահմեդականություն, որը նպաստեց նրանց միավորմանն ու հզորացմանը. այն «սրբազան պատերազմի» կոչ էր անում ընդդեմ «անհավատների»՝ այլադավան մարդկանց ու երկրների: Արաբական նվաճումների համար նպաստավոր էր նաև միմյանց դեմ մղած տևական պատերազմների հետևանքով Սասանյան Իրանի և Բյուզանդիայի թուլացումը: 632–656 թթ-ին արաբները նվաճեցին Սասանյան տերությունը, իսկ Բյուզանդիայից բռնագրավեցին Պաղեստինը, Ասորիքը, Եգիպտոսը և ամբողջ Հյուսիսային Աֆրիկան: 711 թ-ին նրանք անցան Ջիբրալթարը և նվաճեցին Իսպանիան: Այնուհետև ներխուժեցին Ֆրանկական պետություն, սակայն 732 թ-ին Պուատիեի ճակատամարտում կրած պարտությունը վերջ դրեց Եվրոպայում նրանց ծավալմանը: Օմայանների հարստության (661–750 թթ.) հիմնադիր Մուավիան խալիֆության մայրաքաղաք դարձրեց Ասորիքի Դամասկոս քաղաքը: Նա սահմանեց խալիֆների իշխանության ժառանգականության կարգը (մինչ այդ խալիֆն ընտրվում էր). խալիֆը բացարձակ միապետ էր, մահմեդական աշխարհի կրոնապետ և զինվորական առաջնորդ: Գրավյալ տարածքների կառավարումը հանձնվեց ամիրներին (էմիր): Ստեղծվեց տարբերակված հարկահանություն. քրիստոնյաները և հրեաները պետք է ավելի բարձր հարկ վճարեին, քան մահմեդականություն ընդունած ոչ արաբները, բայց արաբների համեմատությամբ` ավելի բարձր: Բոլոր մահմեդականները պետք է ծառայեին բանակում, իսկ ոչ մահմեդականների մուտքը բանակ արգելվում էր: Խալիֆ Աբդ ալ Մալիքի (685–705 թթ.) օրոք արաբերենը հռչակվեց պետական լեզու, որը մեծապես նպաստեց պետության ամրացմանն ու արաբալեզու հարուստ մշակույթի ստեղծմանը: Հատվեցին առաջին արաբատառ դրամները` դինար, դիրհեմ, ֆիլս: 750 թ-ին Օմայանների ընդդիմադիրների ղեկավարներից Աբու ալ Աբբասը հեղաշրջում կատարեց, և իշխանությանը տիրացան Աբբասյանները (750–1055 թթ.): Նրանց հարստության օրոք Արաբական (Բաղդադի) խալիֆությունն առավելագույն ծաղկման հասավ հատկապես VIII–IX դարերում: Աբբասյան նշանավոր խալիֆներից էին Աբու ալ Մանսուրը (754–775 թթ.), Հարուն ալ Ռաշիդը (786–809 թթ., «Հազար ու մի գիշեր» հեքիաթների ժողովածուի հերոսներից) և ուրիշներ: Աբբասյանների օրոք հաստատված երկարատև խաղաղությունը նպաստեց տերության տնտեսության բարգավաճմանը: Աբու ալ Մանսուրի օրոք կառուցվեց Բաղդադ մայրաքաղաքը, որը կարճ ժամանակում դարձավ առևտրի, արհեստների, կրթության և կառավարման կենտրոն: Արաբական խալիֆությունը բազմազգ ավատատիրական բռնապետություն էր, որը երկար չգոյատևեց: Արդեն 756 թ-ին նրանից անջատվեց Կորդովայի Էմիրությունը, հետագայում՝ Մարոկկոն և Թունիսը: IX դարի կեսերին անկախացավ Եգիպտոսը, 885 թ-ին՝ Հայաստանը և այլ երկրներ: Այդ ամենն ավարտվեց 1055 թ-ին սելջուկ-թուրքերի կողմից Բաղդադի գրավումով:
Արաբական խալիֆության տիրապետությունը Հայաստանում Արաբական զորքերը Հայաստան են ներխուժել 640 թ-ին և որոշ ժամանակ սահմանափակվել միայն երկրի ասպատակությամբ: Հայոց իշխան ու սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունու և Ասորիքի արաբ կառավարիչ (հետագայում՝ խալիֆ) Մուավիայի միջև 652 թ-ին կնքված հայ-արաբական պայմանագրով Հայաստանը համարվել է խալիֆության հպատակ պետություն: Հայոց իշխան Համազասպ Մամիկոնյանի օրոք (654–661 թթ.) Հայաստանը թոթափել է արաբական հպատակությունը, սակայն նրա հաջորդը` Գրիգոր Մամիկոնյանը, նորից ընդունել է արաբների գերիշխանությունը. 652 թ-ի պայմանագրով վճարել է տարեկան 500 ոսկեդրամ: Օգտվելով Արաբիայում ծագած ապստամբությունից՝ 683 թ-ին Հայաստանը հրաժարվեց հարկատվությունից, իսկ Աշոտ Բագրատունին (685–689 թթ.) ձեռք բերեց լիակատար անկախություն: Բյուզանդիայի Հուստինիանոս II կայսրը, նվաճելով Հայաստանը, 689 թ-ին երկրի կառավարիչ նշանակեց Ներսեհ Կամսարականին, սակայն նրա հաջորդ Սմբատ Բագրատունու օրոք Մուհամմադ իբն Մրվանը մի քանի արշավանքներով (693–701 թթ.) վերջնականապես նվաճեց Հայաստանը: Արաբական խալիֆության բուն տիրապետությունը Հայաստանում 701–862 թթ-ին էր: Հայաստանը, Վիրքը, Աղվանքը, Չողա երկիրը (Դարբանդ) միավորվեցին մեկ վարչական միավորի՝ Արմինիայի մեջ, որը կառավարում էր արաբ ոստիկանը, իսկ Հայաստանը՝ Հայոց իշխանը: Ոստիկանի նստավայրն սկզբում Դվինն էր, իսկ 789 թ-ից՝ Պարտավը: Ատրպատականի, Վերին Միջագետքի և երբեմն այլ նահանգների հետ Արմինիան կազմում էր խալիֆության հյուսիսային փոխարքայությունը: Առաջին ոստիկան Աբդալլահը ծանր հարկեր դրեց բնակչության վրա, սկսեց կրոնական հալածանքներ: Նա ցանկանում էր հայ նախարարներին զրկել ժառանգական իշխանությունից, ոչնչացնել նրանց զորական ուժը: Սակայն 703 թ-ի ձմռանը տեղի ունեցավ Վարդանակերտի ճակատամարտը, և արաբները Սմբատ Բագրատունուց ջախջախիչ պարտություն կրեցին (սպանվեց նաև Աբդալլահ ոստիկանը): Ապստամբությունից հետո խալիֆը Հայաստանում հաստատված իր զորավարներին կարգադրեց ոչնչացնել հայ նախարարական դասը: 705 թ-ին Նախճավանի արաբական զորքերի հրամանատար Կասըմը այրուձիու հաշվառման և ռոճիկ վճարելու պատըրվակով իր մոտ հրավիրեց հայ նախարարներին, ձերբակալեց և փակել տվեց Նախճավանի ու մոտակա Խրամ ավանի եկեղեցիներում: Կասըմի հրամանով հրդեհվեցին այդ եկեղեցիները, ողջակիզվեցին այնտեղ փակված նախարարներն իրենց մարդկանցով (շուրջ 1200 հոգի): Սակայն Աբդ ալ Ազիզ ոստիկանը հայերի նոր ընդվզումները կանխելու մտահոգությամբ վերադարձրեց վտարանդի նախարարներին՝ վերականգնելով նրանց ժառանգական իրավունքները: Հայաստանը պահպանեց իր ներքին ինքնավարությունը. Հայոց իշխանի ու սպարապետի գլխավորությամբ երկիրը կառավարում էին հայ նախարարները: Օգտվելով Օմայանների դեմ բռնկած շարժումից և Բյուզանդիայի առաջխաղացումից՝ հայ նախարարները Գրիգոր Մամիկոնյանի գլխավորությամբ 748 թ-ին որոշեցին ապստամբել: 748–750 թթ-ի ապստամբության ժամանակ Հայոց իշխան ընտրվեց Մուշեղ Մամիկոնյանը (748–752 թթ.): 750 թ-ին իշխանության գլուխ անցած Աբբասյան հարստության հիմնադիր Աբու ալ Աբբասին հաջողվեց ճնշել ազատագրական շարժումները: Նրա դաժան հարկային քաղաքականությունն ու հալածանքները 774 թ-ին հանգեցրին խալիֆության դեմ հայերի ամենամեծ ապստամբությանը, որի նախաձեռնողն Արտավազդ Մամիկոնյանն էր: Կումայրիում սպանելով խալիֆության հարկահանների պարագլխին՝ նա հետ վերցրեց հավաքած հարկը և հեռացավ Բյուզանդիայի սահմանները: Ի պատասխան՝ արաբներն էլ ավելի սաստկացրին խստությունները, որի հետևանքով Տարոնում ապստամբեց Մուշեղ Մամիկոնյանը և կոտորեց արաբներին: 774–775 թթ-ի ձմռանը հավաքվեց շուրջ 5 հզ. ռազմիկ, և ապստամբները պաշարեցին Կարին քաղաքը: Աղձնիքի կողմից Հայաստան մուտք գործած արաբական 30-հզ-անոց զորքն Արճեշի և Արձնիի ճակատամարտերում հայկական ուժերին պարտության մատնեց: Արձնիի ճակատամարտում ընկան Սմբատ Բագրատունին, Մուշեղ և Մանվել Մամիկոնյանները և 3 հզ. զինվոր: 774–775 թթ-ի ապստամբության ճնշումից հետո ասպարեզից հեռացան նախարարական շատ տներ (Մամիկոնյանները, Կամսարականները, Ամատունիները, Ռշտունիները, Գնունիները և ուրիշներ): Մինչև IX դարի սկիզբը հայ նախարարները զրկված էին հարկեր հավաքելու իրավունքից: Երկիրը հնազանդ պահելու համար Հայաստան բերվեցին արաբական որոշ ցեղեր` կայսիկներ, ութմանիկներ և այլն, հետագայում ստեղծվեցին ամիրություններ: IX դարի սկզբին Հայաստանը վերականգնեց իր ներքին ինքնավարությունը, հարկերը նորից հավաքում էին հայ նախարարները: Բագրատունիների ամրապնդված դիրքերը և Ատրպատականում Բաբեկի գլխավորած սոցիալական շարժումն Աբբասյաններին ստիպեցին ճանաչել Բագրատունիների իշխանությունն Արմինիայում. 826 թ-ին Աշոտ Մսակերի որդի Բագարատ Բագրատունին ճանաչվեց իշխանաց իշխան, իսկ նրա եղբայր Սմբատը՝ Հայոց սպարապետ: Սակայն Մութավաքիլ խալիֆը (847–861 թթ.), կամենալով վերացնել Հայաստանի ինքնավարությունը, 849 թ-ին այնտեղ ուղարկեց Աբու Սաիդ (Աբուսեթ) ոստիկանին՝ հարկային մեծ լիազորություններով: Սակայն Աղձնիքի Ձորա պահակի մոտ նրան դիմավորեց Բագարատ Բագրատունու գլխավորած պատվիրակությունը, հարկերը հանձնեց` թույլ չտալով մտնել Հայաստան: 851 թ-ին Աբու Սաիդը վերադարձի ճանապարհին մահացավ: Նրան հաջորդեց որդին` Յուսուֆը, որը, գալով Խլաթ, խաբեությամբ իր մոտ կանչեց Բագարատ Բագրատունուն՝ իր փոխարեն ոստիկան նշանակելու պատըրվակով, կալանավորեց և ուղարկեց խալիֆի նստավայր՝ Սամառա, իսկ ինքը գնաց Մուշ` ձմեռելու: Բագարատ Բագրատունու որդիներ Աշոտն ու Դավիթը զինեցին ազատասիրությամբ հռչակված Սասունի և Խութի հայ լեռնականներին, որոնց առաջնորդը դարձավ Խութեցի Հովնանը: 851–852 թթ-ի ձմռանը ապստամբները, հանկարծակիի բերելով թշնամուն, ներխուժեցին Մուշ, կոտորեցին արաբներին և սպանեցին Սբ Փրկիչ եկեղեցում թաքնված Յուսուֆին: Այս իրադարձությունները հետագայում դարձան «Սասնա ծռեր» ժողովրդական դյուցազնավեպի պատմական հիմքը: Ապստամբությունն աստիճանաբար ծավալվեց ոչ միայն Հայաստանում, այլև Արմինիայի մյուս երկրներում: Զայրացած խալիֆը 852 թ-ի գարնանը Հայաստան ուղարկեց թուրք զորավար Բուղային, որը հայտնի էր իր նենգությամբ ու դաժանությամբ: Նա նախ ներխուժեց Աղձնիք, ապա՝ Սասուն-Խութ, գերեվարեց Աշոտ և Դավիթ Բագրատունիներին, Խութեցի Հովնանին և ուղարկեց Սամառա: Հաջորդ տարվա գարնանը Բուղան ասպատակեց Սյունիքը, անցավ Հյուսիսային Հայաստան, ապա գրավեց Տփղիսը: Այնուհետև գերեվարեց և Սամառա ուղարկեց Գարդմանի, Լեռնային Ուտիքի ու Խաչենի հայ իշխաններին և Հարավային Արցախի Գտիչ (Քթիշ) ամրոցում պաշարեց Եսայի Աբու Մուսե իշխանին: Վասպուրականում նոր ծագած ապստամբության ժամանակ Գուրգեն Ապուպելճ Արծրունին կոտորեց Բուղայի թողած արաբական զորքը և ազատագրեց երկիրը: Ապստամբության հաջող ելքը Բուղային ստիպեց ճանաչել Արծրունիների իրավունքները, իսկ Գուրգեն Ապուպելճին՝ Վասպուրականի իշխան: Դրանով նա նպաստեց նաև Հայաստանի ներքին ինքնավարության փաստացի վերականգնմանը: 855 թ-ին խալիֆը Բուղային հետ կանչեց: Սամառա աքսորված Սմբատ Բագրատունու փոխարեն 862 թ-ին Հայոց իշխանաց իշխան ու սպարապետ ճանաչվեց նրա որդին՝ Աշոտը, որը վերականգնեց Հայաստանի անկախությունը և 885 թ-ին ճանաչվեց Հայոց թագավոր (Աշոտ Ա Մեծ): Արաբական տիրապետությունը մեկուկես դարով կասեցրեց երկրի բնականոն զարգացումը: Տնտեսական կյանքն անկում ապրեց, խիստ տուժեց առևտուրը, գրեթե ընդհատվեցին շինարարական աշխատանքները:
|
