 | Կյուրոս Մեծի հարթաքանդակը Պասարգադում |
 | Կյուրոս II Մեծի դամբարանը (մ. թ. ա. VI դար) |
Ծննդյան թվականն անհայտ է: Մ. թ. ա. 530 թ., Ամուդարյա գետից արևելք Կյուրոս II Մեծը Աքեմենյան պարսկական տերության հիմնադիր արքան է մ. թ. ա. 558–530 թթ-ին:
Կյուրոսի կենսագրական տեղեկությունները մեզ են հասել պատմիչներ Հերոդոտոսի և Քսենոֆոնի երկերի միջոցով: Կյուրոսի պապը՝ Մարաստանի թագավոր Աստիագենեսը (Աժդահակ), երազում տեսել է, որ թոռն իրեն թագազրկելու է և դառնալու է խոշոր կայսրության հիմնադիր: Կարգադրել է, որ աղջկանից խլեն այդ նորածնին ու սպանեն, բայց երեխային փրկել է մի հովիվ և մեծացրել: Աստիագենեսը, հետագայում տեղեկանալով այդ մասին, նրան ուղարկել է Մարաստանի հեռավոր սահմանը, որտեղ իշխում էր նրա հայրը՝ Կամբյուսեսը: Մ. թ. ա. 558 թ-ին Կյուրոսը դարձել է Պարսուա և Անշան երկրների թագավոր, ապա ոտքի է հանել պարսկական ցեղերին և գրավել Մարաստանի մայրաքաղաք Էքբատանը, գահազրկել պապին: Թագավորության մայրաքաղաք է դարձրել իր հիմնադրած Պասարգադ քաղաքը: Այնուհետև գրավել է Ասորեստանը, Հայաստանը, Կապադովկիան և Պարթեոնը: Ըստ Քսենոփոնի և Մովսես Խորենացու` Հայաստանի Տիգրան Ա թագավորը Կյուրոսի մտերիմն էր և դաշնակիցը՝ ընդդեմ Մարաստանի: Ըստ հայկական առասպելի՝ Աժդահակին սպանել է Տիգրան Ա-ն: Մ. թ. ա. 546 թ-ին Կյուրոսը գրավել է Լիդիայի թագավորությունն ու իր իշխանությունը տարածել Իրանական բարձրավանդակում և Միջին Ասիայում ապրող բոլոր ցեղերի վրա: 540 թ-ին նրա կայսրության սահմանները հասել են մինչև Սիրդարյա գետն ու Հինդիկուշի լեռները: 539 թ-ին Կյուրոսն արդեն գրավել էր նաև Փոքր և Միջին Ասիայի երկրները, Բաբելոնը, Միջագետքը, Ասորիքը, Փյունիկիան, Հրեաստանը: Ըստ Քսենոփոնի՝ հայկական հետևազորը և հեծելազորը, Տիգրան Ա-ի և Եմբրաս զորավարի առաջնորդությամբ, մասնակցել են Բաբելոնի գրավմանը: Աստվածաշնչի մեկնաբանները Բաբելոնի գրավումը համարել են Աստծու կամքի կատարում, որով հրեա ժողովուրդն ազատագրվել է Բաբելոնի գերությունից: Կյուրոսի այդ հաղթանակը հավերժացնելու համար ստեղծված «Կյուրոս II-ի գլանաթերթում» ներկայացված են նրա տիտղոսները` Աշխարհի թագավոր, Մեծ թագավոր, Բաբելոնի թագավոր, Շումերի և Աքքադի թագավոր, Չորս կողմերի թագավոր: Այդ երկրները գրավելուց հետո Կյուրոսն օգնել է վերականգնելու Նաբուգոդոնոսորի և Նաբոնիդի ավերած քաղաքները: Արևելքի ժողովուրդների հիշողության մեջ Կյուրոս II-ը մնացել է որպես իմաստուն և արդարադատ կառավարիչ, որի համար նրան տվել են Կյուրոս Մեծ պատվանունը: Ըստ Հերոդոտոսի՝ Կյուրոս Մեծը մահացել է մ. թ. ա. 530 թ-ին Ամուդարյա գետի արևելյան ափին` մավքութների դեմ պատերազմում: Նրանց թագուհի Թումիրիսը կարգադրել է մարտի դաշտում գտնել Կյուրոսի մարմինը և գլուխը փաթաթել արյունով ներծծված մորթով, որպեսզի ծավալապաշտ տիրակալի արյան ծարավն ի վերջո հագենա: Պերսեպոլիսի մերձակայքում պահպանվել են Կյուրոս Մեծի որդու՝ Կամբյուսեսի հրամանով կառուցված դամբարանի ավերակներն ու արքայի պատկերով հարթաքանդակը` «Ես` աքեմենյանների Կյուրոս թագավորս» մակագրությամբ: Ավանդապատումի համաձայն՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին արևելյան արշավանքի ժամանակ այցելել է այդ դամբարանը, իսկ նրա զինվորները տեսել են Կյուրոսի մումիան, որը թանկարժեք քարերով ու ոսկով զարդարված հագուստով հանգչում էր գորգապատ մահճում: Կյուրոսի վարքի մասին է Քսենոփոնի «Կյուրոպեդիա» (Կյուրոսի վարքը) աշխատությունը:
|
