 | Հուլիոս Կեսար Մ. թ. ա. 102/100 թ. Մ. թ. ա. 44 թ. |
Հուլիոս Կեսարը հռոմեական պետական, քաղաքական և ռազմական գործիչ է: Հռոմեական Սենատը նրան հռչակել է ցմահ դիկտատոր: Հուլիոս Կեսարը սերում է Հուլիոսների հարուստ պատրիկական (արտոնյալ դաս) ընտանիքից: Մ. թ. ա. 81–78 թթ-ին ծառայել է Փոքր Ասիայում, 63 թ-ին ընտրվել է մեծ պոնտիֆեքս (քուրմ), 61 թ-ին նշանակվել է Հեռավոր Իսպանիա պրովինցիայի (վարչական միավոր) կառավարիչ: Մ. թ. ա. 60 թ-ին վերադարձել է Հռոմ, ընտրվել կոնսուլ (բարձրագույն պաշտոնյա): Քաղաքական և զինվորական ազդեցիկ գործիչներ Գնեոս Պոմպեոսի և Մարկոս Կրասոսի հետ ստեղծել է առաջին եռապետությունը (3 անձի իշխանություն): Մ. թ. ա. 58–51 թթ-ին Հուլիոս Կեսարը նվաճել է ողջ Անդրալպյան Գալիան (այժմյան Ֆրանսիայի տարածքը): Գնեոս Պոմպեոսը հաջողությամբ պատերազմել է Իսպանիայում, իսկ Մարկոս Կրասոսը 53 թ-ին սպանվել է Հյուսիսային Միջագետքում՝ պարթևների դեմ ճակատամարտում: Պոմպեոսը և Սենատը (Ծերակույտ), վախենալով Հուլիոս Կեսարի ազդեցության մեծացումից, նրանից պահանջել են զորացրել բանակը, թեև նրա լիազորությունների ժամկետը չէր լրացել: Կեսարը մերժել է, որի պատճառով հայտարարվել է հայրենիքի թշնամի: Երկար խորհելուց հետո, 49 թ-ի հունվարի 10-ին, Հուլիոս Կեսարը որոշել է զորքով անցնել հյուսիսային սահմանը` Ռուբիկոն գետը, և մտնել Իտալիա: Գրեթե առանց դիմադրության գրավել է Հռոմն ու ամբողջ Իտալիան և ժամանակավորապես հռչակվել դիկտատոր (արտակարգ լիազորություններ ունեցող պաշտոնյա): Մ. թ. ա. 49–45 թթ-ին Պոմպեոսի գլխավորած Սենատի զորքերի և Կեսարի միջև սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ: Բոլոր ճակատամարտերում (Իսպանիայում, Հունաստանում, Աֆրիկայում) Պոմպեոսի զորքերը պարտվել են: Մ. թ. ա. 48 թ-ի վերջին և 47 թ-ի սկզբին Կեսարը, միջամտելով Եգիպտոսի գահակալական պայքարին, պարտության է մատնել եգիպտական թագավորական զորքին և Եգիպտոսի թագուհի հռչակել Կլեոպատրա VII-ին: Մ. թ. ա. 47 թ-ի գարնանը Փոքր Ասիայում կռվել է Միհրդատ VI Եվպատորի որդու՝ Փառնակեսի դեմ և այնքան արագ է նրան պարտության մատնել, որ Հռոմ ուղարկած նամակում գրել է. «Եկա՜, տեսա՜, հաղթեցի՜»: Սենատը ճանաչել է ժողովրդի՝ նրան տված Հայր հայրենյաց պատվանունը: Հուլիոս Կեսարն ստացել է տրիբունի անձեռնմխելիության իրավունք և մ. թ. ա. 48 թ-ին հռչակվել դիկտատոր, 44 թ-ից՝ ցմահ դիկտատոր, ստացել իմպերատոր (կայսր, տիրակալ) տիտղոսը, հանրապետության բոլոր զորքերի հրամանատարությունը, մշտապես դափնեպսակ և ծիրանի (թիկնոց) կրելու իրավունք: Ի տարբերություն նախորդ ռազմական և քաղաքական գործիչներ Մարիոսի և Սուլլայի՝ Կեսարը չի հալածել քաղաքական հակառակորդներին, այլ աշխատել է իր կողմը գրավել նրանց: Կատարել է մի շարք բարեփոխումներ՝ տնտեսական, նահանգների կառավարման, հարկային, վարչական, դրամական և այլն: Հաստատել է Հուլյան տոմարը (կոչվում է նրա անունով), որը 1582 թ-ին փոխարինվել է Գրիգորյան տոմարով: Հունաստանում կազմակերպել է հատուկ բանակ, որով պետք է արշավեր Հայաստան ու Պարթևստան: Սակայն Կեսարի միահեծան իշխանությունից դժգոհ հանրապետական սենատորները (ավելի քան 80 հոգի) կազմակերպել են դավադրություն՝ Մարկոս Բրուտոսի գլխավորությամբ, որին Կեսարը համարում էր իր բարեկամը: Սենատի նիստում (մ. թ. ա. 44 թ-ի մարտի 15-ին) դավադիրները շրջապատել են Կեսարին և սպանել նրան: Կեսարը, մարդասպանների մեջ տեսնելով իր նախկին ընկերոջը` Բրուտոսին, բացականչել է. «Եվ դո՞ւ, Բրուտոս»: Հուլիոս Կեսարը նաև գրող է ու պատմագիր: Մեզ են հասել «Նոթեր գալլական պատերազմի մասին» (7 գրքով) և «Նոթեր քաղաքացիական պատերազմի մասին» (3 գրքով) երկերը, Ցիցերոնի (Կիկերոն) դեմ ուղղված «Անալոգիայի մասին» քերականական աշխատությունը, ճառեր, բանաստեղծություններ և այլն: Հուլիոս Կեսարի անվան հետ են կապված «Ռուբիկոնն անցնել» (վճռական քայլ կատարել), «Եկա՜, տեսա՜, հաղթեցի՜» (արագ ձեռք բերված հաղթանակ), «Եվ դո՞ւ, Բրուտոս» (դո՞ւ էլ դավաճանեցիր) թևավոր խոսքերը: Հուլիոս Կեսարը վարել է հասարակական տարբեր խմբավորումների միջև խուսանավելու քաղաքականություն, որը հետագայում կոչվել է կեսարականություն: |
